Z pewnością rejony wschodniej Polski, szczególnie w okolicach Białegostoku, Puszczy Białowieskiej czy Augustowa nie są tak zanieczyszczone jak rejony gdzie liczba dużych miast, w których przemysł jest dużo bardziej rozwinięty. Ogromna ilość badań, a także analiz dotyczy się głównie dużej aglomeracji miejskiej na Śląsku, Krakowa czy Warszawy. O tych miejscach mówi się najwięcej w kontekście naszego kraju. Moim zdaniem dobrym pomysłem jest to, że badanie będzie analizowało wpływ zanieczyszczeń na zdrowie w krótkim i długim okresie. Z pewnością duża ilość wdychanych szkodliwych związków sprawia, że układy i narządy w naszym organizmie nie funkcjonują prawidłowo.

W dobie zmian klimatycznych, określanych klimatycznym kryzysem, naukowcy z całego świata apelują o zmianę sposobu życia, która uchronić może Ziemię przed katastrofą naturalną. Negatywne zmiany klimatu, które zachodzą od lat, wpływają na niemal każdy aspekt zdrowia człowieka. Najwyższe temperatury w znanej historii, które odnotowano w zachodniej Europie oraz pożary trawiące Syberię, centralną Australię i Kalifornię wywołały globalny wzrost przypadków astmy, infekcji układu oddechowego oraz udarów słonecznych. Zanieczyszczenia powietrza niosą ze sobą nawet zwiększone ryzyko zawałów serca. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), co roku z powodu obecności w powietrzu toksycznych cząsteczek i pyłów umiera 7 milionów osób . Wprawdzie w opinii klimatologów, żeby efektywnie walczyć ze zmianami klimatu, nie wystarczy skupić się wyłącznie na ograniczaniu emisji dwutlenku węgla i obserwacji wzrostu temperatury na powierzchni na szej planety, niemniej jednak jest to zwrot w kierunku poprawienia jakości życia ludzi na całym świecie. Od lat jednym z liderów wśród państw, gdzie poziom zanieczyszczeń powietrza utrzymuje się na wysokim poziomie jest Polska. Głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza w Polsce jest emisja z domowych urządzeń grzewczych. Zimą polskie miasta „nikną” w smogu. W Polsce występuje najwyższe stężenia rakotwórczego benzopirenu spośród wszystkich państw unijnych. Najbardziej zanieczyszczone są miasta małe i średniej wielkości . Artykuł powstał jako próba odpowiedzi na pytania: jak przedstawia się poziom zanieczyszczeń powietrza w polskich miastach oraz jakie działania podejmują władze na poziomie lokalnym i centralnym, aby zmniejszyć przyczyny i skutki tych zanieczyszczeń? W artykule starano się znaleźć również odpowiedź na pytanie: co jest najczęstszą przyczyną złej kondycji powietrza w polskich miastach i czy liczba działań w celu poprawy jakości powietrza wzrasta czy maleje? Hipoteza zawiera się w zdaniu: polskie miasta, które borykają się z problemem zanieczyszczeń powietrza, przy pomocy władz lokalnych i centralnych, podejmują szereg działań w celu poprawy jakości powietrza. W artykule zastosowano głównie metodę indywidualnych przypadków. Na podstawie pomiarów prowadzonych przez Polski Alarm Smogowy wybrano miasta o najwyższym stężeniu zanieczyszczeń powietrza i rozpatrzono, jak zmieniał się ten stan na przestrzeni ostatnich lat. Drugą metodą, która została zastosowana jest metoda statystyczna, stosowana wszędzie tam, gdzie chodzi o poznanie prawidłowości w zakresie problemów miast ze smogiem. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje powietrze zanieczyszczone jako takie, którego skład chemiczny może ujemnie wpłynąć na zdrowie człowieka oraz roślin i zwierząt, a także na inne elementy środowiska (na przykład wodę, glebę). Substancje, które zanieczyszczają atmosferę, oddziałują na wszystkie elementy środowiska głównie ze względu na swój charakter i łatwość rozprzestrzeniania się. Do podstawowych substancji zanieczyszczających atmosferę zaliczyć można: dwutlenek siarki (SO2 ), dwutlenek azotu i tlenki azotu (NO2 , NOx ), tlenek węgla (CO) oraz zanieczyszczenia pyłowe. Spośród pyłów szczególnie niebezpieczne dla zdrowia są jego cząsteczki o średnicy poniżej 10 mikronów – tzw. pył PM10. Składnikami tego pyłu mogą być też inne zanieczyszczenia, z których takie, jak: kadm, arsen, nikiel i niektóre wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, w tym benzo(a)piren, są substancjami mutagennymi, rakotwórczymi. Zgodnie z wytycznymi WHO maksymalny, dopuszczalny dla zdrowia poziom zanieczyszczenia wynosi 20 mikrogramów, a obecna światowa średnia to 701 . W Polsce normy dla PM10 są ustalone na trzech poziomach: poziom dopuszczalny (dobowy) – 50 μg/m3 , poziom informowania (dobowy) – 200 μg/m3 , poziom alarmowy (dobowy) – 300 μg/m3 . Jako podstawowe źródło zanieczyszczeń powietrza wskazywana jest emisja antropogeniczna, która wynika z działalności przemysłowej oraz emisja komunikacyjna. Jedną z cech zanieczyszczeń powietrza jest możliwość przemieszczania się tych zanieczyszczeń. Za zanieczyszczenia pyłowe w największej ilości odpowiada przemysł paliwowo-energetyczny i metalurgiczny. Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza na środowisko jest zagadnieniem ważnym nie tylko ze względu na powszechność tego zjawiska, ilość emitowanych zanieczyszczeń, rozległy zasięg oddziaływania, ale też ze względu na fakt, iż zanieczyszczenia te wpływają na pozostałe elementy środowiska, w tym przede wszystkim na zdrowie ludzi. Najwyższy bezpośredni wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie ludzi obserwowany jest w rejonach zurbanizowanych oraz przemysłowych. Wśród źródeł zanieczyszczeń powietrza dominuje niska emisja i transport. Miasta oddziałują na zdrowie ludzi w sposób pośredni, między innymi poprzez degradację środowiska przyrodniczego, nieodpowiednią gospodarkę odpadami czy nieadekwatną politykę transportową. Te czynniki najczęściej są silnie związane z chaosem przestrzennym, brakiem spójnej polityki przestrzennej, rozlewaniem się miast na obszary podmiejskie i komunikacji opartej na transporcie indywidualnym (samochodowym). Zanieczyszczenie powietrza w Polsce stanowiło duży problem, do tej pory głównie w dużych aglomeracjach, w ostatnich latach jednak przeniósł się do mniejszych miast. Częstym zjawiskiem jest smog, z którym wiąże się zwiększenie występowania alergii, nasilenie się chorób płucnych, sercowych, a także występowanie nowotworów. W Polsce, podobnie jak w pozostałych państwach Unii Europejskiej, funkcjonuje system oceny i kontroli jakości powietrza. Oparty jest na pomiarach prowadzonych w ramach państwowej sieci monitoringu w 46 strefach: 12 aglomeracjach, 18 miastach powyżej 100 tys. mieszkańców, 16 obszarach województw niewchodzących w skład aglomeracji i miast powyżej 100 tys. mieszkańców. Podział stref określony został w rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza. Ocena wykonywana jest z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia i obejmuje 12 substancji (dwutlenek siarki (SO2 ), dwutlenek azotu (NO2 ), tlenek węgla (CO), benzen (C6 H6 ), ozon (O3 ), pył PM10 i PM2,5 oraz oznaczane w pyle PM10: ołów (Pb), arsen (As), kadm (Cd), nikiel (Ni) i benzo(a) piren (B(a)P) . Normy jakości powietrza były w ostatnich latach przekraczane niemal w całej Polsce. Przekroczenia norm dla stężenia pyłu zawieszonego PM10 występują w 91% stref pomiarowych – przede wszystkim w województwie śląskim, łódzkim i małopolskim, z wyjątkiem północnych terenów kraju. Przekraczanie norm dla stężeń silnie kancerogennego benzopirenu miało miejsce we wszystkich strefach. Na tle Europy Polska wypada bardzo źle zarówno pod względem zanieczyszczenia powietrza pyłem PM10, drobniejszym pyłem PM2,5, jak i wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (w tym beznopirenem). Notowane w Polsce stężenia pyłów PM10 i PM2,5 oraz benzopirenu należą do najwyższych w państwach Unii Europejskiej. Przekroczenia normy dobowej dla stężenia pyłu PM10 obserwuje się przede wszystkim zimą, w czasie sezonu grzewczego, a zatem wtedy, gdy znaczna grupa Polaków ogrzewa domy używając węgla, drewna, a nierzadko też śmieci (w tym plastiku). Przyczyny złego stanu sanitarnego powietrza w Polsce w porównaniu z innymi krajami europejskimi są złożone. Poniżej przytoczone zostały tylko niektóre z nich, o różnej sile oddziaływania i zasięgu przestrzennym: – brak rozsądnej polityki planistycznej oraz zrównoważonej polityki transportowej, która realizowałaby zapisy z dokumentów strategicznych miast; – rozproszona zabudowa (zarówno na wsi, jak i na obrzeżach miast wskutek rozlewania się miast), która utrudnia dostęp do ciepła systemowego; – niekontrolowane rozlewanie się miast na przedmieścia pociąga za sobą rozwój komunikacji opartej na dużej i wciąż rosnącej liczbie samochodów indywidualnych. W Polsce z reguły są to pojazdy stare, w złym stanie technicznym3 ; – konsekwentne i ciągłe zabudowywanie korytarzy wymiany powietrza, czyli obszarów zielonych mających na celu doprowadzanie do centrów miast natlenionego powietrza z zewnątrz i przewietrzanie miasta; – lokalizowanie wokół parków gęstej zabudowy wielopiętrowej, utrudniającej oddziaływanie zieleni miejskiej na obszary otaczające; – przypadki zabudowywania drobnych obszarów zieleni miejskiej, takich jak skwery, małe parki, ogródki działkowe, które poprawiają jakość powietrza w skali lokalnej. Komisja Europejska w Przeglądzie wdrażania polityki ochrony środowiska z 2017 r. wskazała, iż przyczyną złej jakości powietrza w Polsce jest przede wszystkim spalanie węgla niskiej jakości w domowych kotłach centralnego ogrzewania, które nie spełniają norm oraz wzrost intensywności transportu drogowego. W czerwcu 2018 r. Polska przyjęła program Czyste Powietrze, w ramach którego gospodarstwa domowe mogą uzyskać dotacje finansowe oraz kredyty preferencyjne na modernizację termiczną domów jednorodzinnych i wymianę przestarzałych kotłów węglowych. Gospodarstwa domowe mogą jednak w dalszym ciągu korzystać z kotłów niespełniających norm, nie ma bowiem ram regulacyjnych, które przewidywałyby ich wycofywanie. W związku z tym Komisja Europejska przedstawiła szereg zaleceń, których zrealizowanie przyczyniłoby się do poprawy jakości powietrza. Wśród nich wymienić można: – opracowanie właściwego krajowego programu ograniczania zanieczyszczeń powietrza, a w rezultacie podjęcie działań w celu ograniczenia głównych źródeł emisji i spełnienia wszystkich norm jakości powietrza; – jak najszybsze ograniczenie emisji i stężenia cząstek stałych (PM2,5 i PM10) i benzo(a)pirenu, przyłączenie domów do sieci ciepłowniczej i zapewnienie wsparcia finansowego na wymianę domowych kotłów centralnego ogrzewania, które nie spełniają norm, na piece niskoemisyjne i źródła ciepła korzystające z odnawialnych źródeł energii; – szybsze ograniczanie emisji i stężenia tlenków azotu (NOx) i dwutlenku azotu (NO2 ) przez zmniejszenie emisji z transportu, w szczególności przez wprowadzenie ograniczeń ruchu pojazdów na obszarach miejskich, ustanowienie systemu podatkowego powiązanego z poziomami emisji; – ograniczenie wykorzystywania węgla do ogrzewania domowego, aby zmniejszyć emisje zanieczyszczeń powietrza, bazując np. na inicjatywie na rzecz regionów górniczych w procesie transformacji. Krajowy system ochrony powietrza jest niezwykle złożony. Wymaga współpracy wielu uczestników na różnych poziomach administracyjnych, którzy często odmiennie kształtują wizję działań mających zapewnić poprawę jakości powietrza. Dla przykładu, za najważniejsze zadania w systemie ochrony powietrza w ujęciu regionalnym odpowiadają cztery niezależne grupy jednostek. Niezależne od siebie podmioty planują (samorząd województwa), realizują (gminy) i zapewniają finansowanie działań naprawczych (Wojewódzki i Narodowy Fundusz Ochrony Śro dowiska i Gospodarki Wodnej), a także kontrolują ich wdrażanie (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska). Podsumowując, Polska wciąż należy do państw o wysokim stopniu zanieczyszczenia powietrza substancjami szkodliwymi dla środowiska oraz zdrowia człowieka. Warto mieć na uwadze, iż działania na poziomie co najmniej regionalnym, zabezpieczone odpowiednimi uregulowaniami prawnymi, dadzą pozytywny rezultat trwałej poprawy jakości powietrza, a przy tym poprawę jakości życia człowieka i ograniczenia zagrożenia jego zdrowia złym stanem środowiska, w którym żyje. Jednym z podstawowych problemów w zakresie poprawy jakości powietrza jest niska świadomość mieszkańców na temat negatywnych skutków oddychania, a nawet przebywania w powietrzu pełnym zanieczyszczeń. Informowanie społeczeństwa o bieżącej jakości powietrza stanowi jeden z głównych czynników budujących świadomość obywatelską. Dzięki informacjom o zanieczyszczeniu powietrza, ludzie mają możliwość dopasować swoje zachowanie oraz aktywność do jakości powietrza. Pozwoli to uniknąć przynajmniej części szkodliwego wpływu zanieczyszczenia powietrza na zdrowie (choćby poprzez rezygnowanie ze spacerów w okresie występowania wysokich stężeń). Biorąc pod uwagę fakt, że to właśnie gminy są odpowiedzialne za informowanie mieszkańców o aktualnym stanie powietrza, potrzebne jest zbudowanie lub odpowiednie wzmocnienie tzw. gminnych kanałów informowania. Polski Alarm Smogowy podaje kilka zasad, jak można na poziomie miejskim informować społeczeństwo o kondycji powietrza w otoczeniu. Jednym z przykładów są tablice informacyjne – prosty i skuteczny sposób informowania społeczności lokalnej jak wygląda poziom zanieczyszczeń powietrza w danej chwili. Z reguły tablice te są ustawione w miejscach przykuwających wzrok mieszkańców. Takie rozwiązanie zastosował Kraków. Miasto dzięki finansowaniu z budżetu obywatelskiego postawiło kilka tablic informujących o bieżącej jakości powietrza. Poza wynikami stężeń zanieczyszczeń można znaleźć tam informacje o regulacjach wynikających z uchwały antysmogowej, a także dostępnych dotacjach. Kolejną metodą uświadamiania społeczeństwa jest wyświetlanie informacji o jakości powietrza na ekranach w komunikacji miejskiej oraz tablicach tramwajowych na przystankach. Dzięki podobnym rozwiązaniom informacja trafia do tych, którzy nie korzystają z Internetu, głównie do osób starszych – szczególnie narażonych na negatywne skutki oddychania zanieczyszczonym powietrzem. Gminy, mając dostęp do numerów telefonu mieszkańców, są w stanie w łatwy i szybki sposób powiadamiać ich o złej jakości powietrza za pomocą systemu SMS. Jest to bardziej skuteczne narzędzie niż informacja na stronie internetowej (z której korzysta niewiele osób), ponieważ dociera bezpośrednio do odbiorcy – także tego, który nie zagląda codziennie na stronę www gminy lub w ogóle nie korzysta z Internetu Wśród projektów na rzecz poprawy świadomości dotyczącej powietrza można wyróżnić projekt Edukacyjna Sieć Antysmogowa. Skuteczna edukacja w połączeniu z informowaniem o zagrożeniach może trwale zmienić postawy i nawyki mieszkańców. Szkoły, które biorą udział w projekcie zostają wyposażone w mierniki jakości powietrza, a wyniki pomiarów udostępniane są przez Internet oraz prezentowane na wyświetlaczach w szkole. Umożliwia to uczniom, nauczycielom i społeczności lokalnej bieżące monitorowanie jakości powietrza i adekwatne zaplanowanie aktywności. Oprócz części informacyjnej projekt ESA zakłada aktywny udział nauczycieli poprzez wyposażenie ich w niezbędną wiedzę i materiały dydaktyczne. Następnie oni przekazują wiedzę uczniom, prowadząc lekcje na temat zanieczyszczenia powietrza. Projekt realizowany jest przy wparciu merytorycznym Polskiego Alarmu Smogowego. W polskich miastach niezbędna jest modernizacja zarówno instalacji oczyszczania powietrza w przemyśle, jak i kotłów grzewczych stosowanych w sektorze komunalno-bytowym, a także ustanowienie przepisów prawa wspomagających ograniczenie emisji pyłów do atmosfery z sektora transportu drogowego. Władze lokalne powinny być zobowiązane do podjęcia działań zapobiegawczych, szczególnie w zakresie: inwestycji w skuteczne programy wymiany instalacji grzewczych, ograniczenia ruchu samochodów prywatnych na terenach miast, rozwoju sieci transportu publicznego i rowerowego oraz stosowania odpowiednich programów edukacyjnych w szerokich kręgach społeczeństwa. Skuteczność i efektywność każdego nawet najlepszego programu miejskiego będzie ograniczona bez odpowiedniej edukacji społeczeństwa. Optymizmem napawa to, że polskie miasta, które borykają się z problemem zanieczyszczeń powietrza, podejmują szereg działań w celu poprawy jakości powietrza. Warto tu wspomnieć o licznych programach i akcjach, na przykład Program Platan, Zielony Budżet czy aplikacja „Milion Drzew”. Złożony system ochrony powietrza wymaga współpracy wielu uczestników na różnych poziomach administracyjnych. Tylko współpraca, mimo odmiennej wizji działań mających zapewnić poprawę jakości powietrza, sprawi, że miasta nie tylko będą dla siebie wzajemną inspiracją, ale też miejscami, które chronią swoich mieszkańców przed chorobami, a nawet przedwczesną śmiercią. ( publikacja: Faustyna Kowalska)