Wielkimi krokami zbliża się kolejny sezon infekcyjny, który w obecnych czasach może się rozpocząć w zupełnie innym okresie niż miało to miejsce przed pandemią. Koronawirus jest na tyle nieprzewidywalny, że jego mutacje sprawiają spory problem dla ochrony zdrowia na całym świecie. Wydaje mi się, że problem o którym jest mowa w artykule jest istotny, aby coś zmienić w kwestii podejścia do szczepień, które są do tej pory najlepszą formą zabezpieczenia przed ciężkim przebiegiem COVID-19. Niestety coraz więcej osób bagatelizuje tego wirusa, co niestety może przyczynić się na ponownie dużą liczbę osób, u których przebieg infekcji będzie ciężki i może niekorzystnie wpłynąć na zdrowie, a także przyczynić się do śmierci.

Logistyka i dystrybucja szczepień przeciw COVID-19 jest przedsięwzięciem na wielką skalę, taki zakres działań nie był do tej pory podejmowany nie tylko w naszym kraju, lecz także na świecie. W podstawowy zakres tego przedsięwzięcia wchodzą m.in. takie działania, jak: 1. Zapewnienie łatwego dostępu do szczepionek, 2. Wprowadzenie szczepionek o różnych właściwościach, 3. Wskazanie grup i osób najbardziej narażonych lub podatnych na zakażenie, 4. Zdefiniowanie i zrealizowanie potrzeb w zakresie przechowywania i transportu, w szczególności pod względem zimnego łańcucha, transportu chłodniczego i możliwości przechowywania. W ciągu ostatnich lat mieliśmy na świecie do czynienia z kilkoma epidemiami. Doświadczenia związane z ich zwalczaniem mogą przydać się także obecnie, w obliczu pandemii spowodowanej wirusem SARS-CoV-2. W Stanach Zjednoczonych przeanalizowano wnioski z poprzednich masowych szczepień w USA i na całym świecie, w tym z kampanii szczepień przeciw grypie H1N1 w 2009 r. oraz ze szczepień w latach 2013–2016 podczas wybuchu epidemii wirusa Ebola w Afryce Zachodniej. Określono także etyczne zasady i strategie ustalania priorytetów w zakresie alokacji zasobów. Kilka z tych zasad i strategii zostało niedawno opracowanych w celu dystrybucji rzadkich leków szpitalnych na COVID-19. Na podstawie kilku kluczowych wniosków dotyczących dystrybucji, logistyki i komunikacji wyciągniętych z poprzednich kampanii masowych szczepień, wskazano m.in. na konieczność opracowania skutecznych systemów śledzenia dystrybucji; zapewnienie terminowej i odpowiedniej dystrybucji dostaw pomocniczych; ryzyko „niespełnionych i zawyżonych obietnic” w planowaniu i działaniach komunikacyjnych; zapewnienie aktualnych informacji na temat produkcji szczepionek, ich zapasów i prognoz dzięki silniejszej i bardziej formalnej współpracy między podmiotami centralnymi a producentami szczepionek; zaplanowanie szeregu scenariuszy podawania szczepionek; rozważenie wykorzystywania infrastruktury programu szczepień dla dzieci jako podstawy programów dystrybucji szczepień interwencyjnych dla dorosłych; wdrażanie ograniczonych Wiele krajów przygotowuje się na te wyzwania i traktuje je bardzo poważnie. Komisja Europejska (KE) 15 października 2020 r. przedstawiła Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie gotowości w obszarze strategii szczepień i wprowadzania szczepionek przeciw COVID-19. W treści komunikatu zamieszczono zalecenia dla państw członkowskich, które powinny przystąpić do opracowania wspólnego programu szczepień z myślą o dystrybucji szczepionek. Państwa członkowskie powinny zapewnić m.in.: • zdolność służb odpowiedzialnych za szczepienia w zakresie dostarczenia szczepionki przeciw COVID-19, z uwzględnieniem zabezpieczenia wykwalifikowanego personelu oraz sprzętu medycznego i ochronnego; • łatwy i niedrogi dostęp do szczepionek dla grup docelowych; • dystrybucję szczepionek, mając na uwadze różne potrzeby w zakresie przechowywania i transportu, w szczególności łańcuch chłodniczy, transport produktów w niskiej temperaturze i zdolność magazynowania; • jasne informacje na temat korzyści, zagrożeń i znaczenia szczepionki przeciw COVID-19, tak aby zbudować zaufanie społeczne. 19 stycznia 2021 r. ukazał się kolejny Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej I Rady pod tytułem „Wspólny front do walki z COVID-19”. Określa on m.in. najnowsze zasady działania Unii Europejskiej (UE) w celu przyspieszenia szczepień i dostaw szczepionek. KE zabezpieczyła 2,3 mld dawek szczepionek oraz wskazała kluczowe kierunki swojej aktywności: • Państwa członkowskie powinny ustalić cele, aby do marca 2021 r. zaszczepić co najmniej 80% pracowników opieki zdrowotnej i opieki społecznej oraz osób powyżej 80. roku życia, a do lata co najmniej 70% całkowitej dorosłej populacji. • Komisja, państwa członkowskie i Europejska Agencja Leków (European Medicines Agency, EMA) będą współpracować z producentami szczepionek, aby zmaksymalizować zdolności produkcyjne szczepionki. • Na podstawie danych przekazywanych przez państwa członkowskie, Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (European Centre for Disease Prevention and Control, ECDC) będzie dwa razy w tygodniu publikować aktualne informacje dotyczące dostarczonych i podanych dawek szczepionki. • Komisja będzie współpracować z producentami szczepionek, aby publikować i uaktualniać harmonogramy dostaw. • Do końca stycznia 2021 r. należy zharmonizować świadectwa szczepienia, aby umożliwić szybkie wykorzystywanie świadectw z poszczególnych państw członkowskich w systemach ochrony zdrowia w całej UE i poza nią. • Komisja ma przeprowadzić wielkoskalowe badania, obejmujące całą populację UE, dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności szczepionki przeciw COVID-19. • ECDC ma opracować zestaw porad w zakresie warunków logistycznych szczepionek do użytku państw członkowskich. 8 grudnia 2020 r. ukazał się Narodowy Program Szczepień przygotowany przez Ministerstwo Zdrowia. Polska zdecydowała się na przystąpienie do pięciu umów dotyczących zakupu szczepionek: AstraZeneca (16 mln dawek), Janssen Pharmaceutica NV / Johnson&Johnson (16,98 mln), CureVac (5,72 mln), Moderna (6,69 mln), Pfizer/BioNTech (16,74 mln) – w sumie 62,13 mln dawek. 29 grudnia 2020 r. oraz 6 stycznia 2021 r. zawarto dodatkowe umowy z firmami Pfizer/BioNTech na dostarczenie szczepionek w II i III kwartale tego roku. Polska od tego producenta otrzyma razem 42,9 mln dawek szczepionki. Zawarte obecnie umowy zapewnią polskim pacjentom łącznie 88,22 mln szczepionek. Za poprawność i efektywność dystrybucji odpowiada Agencja Rezerw Materiałowych, która koordynuje cały proces. Zabezpieczone zostały zdolności magazynowe umożliwiające przechowywanie dostaw szczepionek w warunkach zimnego łańcucha (2–8°C), jak i ultraniskich temperatur (-75°C). Wybrano centra logistyczne, które stanowią zaplecze magazynowe i dystrybucyjne. Transport odbywa się przy użyciu specjalistycznej floty pojazdów z instalacją chłodniczą lub w specjalnych urządzeniach transportowych utrzymujących wymaganą niską temperaturę. Cały proces opiera się na dobrze funkcjonujących sieciach dystrybucji dwóch hurtowni farmaceutycznych. Rozsiane po całym kraju punkty szczepień składają zamówienia w dedykowanym systemie informatycznym umożliwiającym monitoring zamówień i stanu realizacji dostaw. Zapewnione zostało wymagane przez producentów szczepionek wyposażenie dodatkowe w postaci strzykawek, igieł, rękawiczek, masek chirurgicznych, wacików oraz wymagany roztwór soli fizjologicznej. Ich dystrybucja jest skorelowana z dostawami szczepionek. Transze szczepionek od poszczególnych producentów zostaną podzielone w taki sposób, aby zapewnić podanie obu wymaganych dawek szczepionki z tej samej dostawy. Dzięki temu ponowne szczepienie pacjenta po upływie 3 lub 4 tygodni, zgodnie z wytycznymi producentów, będzie przebiegać płynnie i bez zakłóceń. W Polsce postawiono głównie na istniejącą już sieć punktów szczepień funkcjonujących przede wszystkim w ramach podstawowej opieki zdrowotnej (POZ). Tu zatrudniony jest personel medyczny z wieloletnim doświadczeniem w zakresie szczepień, w szczególności dzieci, zgodnie z obowiązującym kalendarzem szczepień oraz spełniający wszelkie wymogi prawne w zakresie kompetencji i warunków koniecznych dla funkcjonowania takich placówek. Uzupełnieniem dla POZ są stacjonarne punkty szczepień w ramach ambulatoryjnej opieki specjalistycznej i inne placówki medyczne. Dodatkowo powstaną mobilne zespoły szczepiące, które będą wykonywały szczepienia w miejscu zamieszkania lub przebywania pacjenta oraz centra szczepienne w szpitalach rezerwowych. Procedura szczepień jest przeprowadzona dwutorowo: indywidualnie i grupowo. W punktach szczepień wykonywane są procedury indywidualne, natomiast grupowe pomyślane są m.in. dla pracowników ochrony zdrowia, służb mundurowych, pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej, Zakładów Opiekuńczo-Leczniczych, Zakładów Pielęgnacyjno-Opiekuńczych. W zależności od możliwości logistycznych i wskazań producenta, szczepienia grupowe są wykonane w szpitalach podzielonych na: szpitale węzłowe szczepiące personel podmiotów leczniczych i aptek, szpitale pediatryczne i onkologiczne szczepiące wyłącznie swój personel i Zakłady Opiekuńczo-Lecznicze szczepiące podopiecznych i własny personel. Akcja szczepień, ze względu na swoją skalę, procedurę wytwarzania i dystrybucji szczepionek przebiega w 5 etapach. Kolejność grup priorytetowych, które zostaną zaszczepione w poszczególnych etapach, ustalono na podstawie 4 kryteriów: ryzyko narażenia na zakażenie, ryzyko poważnego zachorowania i zgonu, warunki społeczno-ekonomiczne oraz łatwość transmisji. Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z 22 stycznia 2021 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, w ramach dwóch pierwszych grup, od 23 stycznia 2021 r., w stosunku do pierwotnie określonych, dodano nowe grupy uprawnionych osób. W polityce zdrowotnej społeczeństw europejskich szczepienia ochronne stanowią najskuteczniejszą formę profilaktyki chorób zakaźnych. Prawidłowa realizacja immunoprofilaktyki zależy w dużej mierze od edukacji osób podlegających szczepieniu, która powinna być przeprowadzana przez pracowników medycznych różnych specjalności, w tym także pielęgniarek wykonujących szczepienia. Niezwykle ważna jest również edukacja personelu medycznego oraz dostarczenie medykom niezbędnych narzędzi tak, by mogli oni z kolei skutecznie edukować pacjentów. Celem tych działań jest przede wszystkim przekonanie pacjentów do przystąpienia do programu szczepień przeciw COVID-19 w oparciu o rzetelną i wiarygodną informację. Tym samym stały rozwój programu szczepień przeciw COVID-19 w Polsce, zgodnie z trendami wielu państw europejskich, uzasadnia konieczność stałej edukacji. Wymaga to od personelu medycznego – lekarza i pielęgniarki – uaktualnianej wiedzy na temat szczepień, umiejętności komunikowania się oraz budowania klimatu zaufania w relacjach z podopiecznymi. Podstawowym założeniem edukacji powinno być realizowanie jej jako procesu działania zorganizowanego, którego wynikiem jest uzyskanie kompetencji edukowanego do podejmowania skutecznych decyzji w zakresie realizacji szczepień. Realizując program edukacyjny, można używać szeregu narzędzi i materiałów. Komunikaty dla pacjentów powinny podkreślać, że szczepienia ochronne wiążą się z wieloma korzyściami jednostkowymi i społecznymi. Przede wszystkim zapobiegają zachorowaniu na COVID-19 oraz często śmiertelnym powikłaniom. Wpływają na wytworzenie odporności populacyjnej i generują oszczędności z tytułu świadczeń socjalno-zdrowotnych oraz dla systemu opieki zdrowotnej, poprzez redukcję liczby wizyt lekarskich i zmniejszenie nakładów poniesionych na hospitalizację. Tym samym podnoszą jakość życia rodzinnego i społecznego, zapobiegając wykluczeniu z powodu choroby oraz jej następstw. Komunikaty i materiały dla lekarzy i pielęgniarek mogłyby zawierać wiadomości dla personelu medycznego na temat szczepionek przeciw COVID-19, oparte na aktualnych wynikach badań klinicznych oraz raportach. Ponadto, przydatne byłyby materiały edukacyjne dla personelu placówek, jak postępować z pacjentami odnoszącymi się negatywnie do szczepień oraz informacje dla pacjentów, np. filmy o szczepionkach, a także przewodnik po szczepieniach przeciw COVID-19 (w wersji elektronicznej i drukowanej), zawierający opis poszczególnych szczepionek oraz odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania przez pacjentów na temat szczepień. Wykorzystanie nowych technologii w ramach programu edukacyjnego może objąć social media (dedykowany profil na Facebook, Twitter, Instagram, YouTube, TikTok), chatboty dla personelu medycznego oraz pacjentów, a także stworzenie aplikacji dla pacjentów informujących ich o najnowszych doniesieniach na temat szczepień, która również będzie spełniała funkcje motywacyjne, np. pokazywała wskaźnik zaszczepialności na obszarze przebywania użytkownika (podobna aplikacja: ProteGO safe). Jedną z grup o największym znaczeniu dla powodzenia akcji edukacyjnych dotyczących promowania szczepień przeciw COVID-19, jest personel medyczny. Z jednej strony lekarze oraz pielęgniarki są głównym źródłem wiedzy dla pacjentów na temat szczepień, a większość pacjentów podejmuje decyzję o szczepieniu po uzyskaniu rekomendacji lekarskiej lub pielęgniarskiej. Z drugiej strony, koronawirus jako choroba zakaźna przenoszona głównie drogą kropelkową, może stanowić poważny problem epidemiologiczny i organizacyjny w zakładach opieki zdrowotnej (ZOZ). Wzrost liczby zachorowań na COVID-19 wśród personelu medycznego nie tylko potęguje transmisję choroby (zarówno wśród pracowników, jak i wśród pacjentów), lecz także może być źródłem problemów organizacyjnych, związanych z koniecznością zmagania się z brakami kadrowymi. Jedynie wykonanie szczepienia zapewnia w pełni skuteczną ochronę przed zachorowaniem na COVID-19 (zarówno dla personelu, jak i dla pacjentów), natomiast stosowanie środków ochrony osobistej, przestrzeganie procedur sanitarno- -higienicznych, choć niewątpliwie istotne, okazuje się być niewystarczające. Nadrzędnym celem zapobiegania rozprzestrzeniania się COVID-19 jest więc redukcja zachorowań w grupach dużego ryzyka powikłań. Szczepienie personelu placówek opieki zdrowotnej przeciw koronawirusowi jest jedną z metod ochrony tych najbardziej narażonych grup pacjentów. Ze względu na kontakt z chorymi lub z zakaźnym materiałem biologicznym personel placówek opieki zdrowotnej jest w wysokim stopniu narażony na zachorowanie na COVID-19, któremu można zapobiegać dzięki szczepieniom. Personel może również stanowić źródło zakażenia dla pacjentów (w dużej części pacjentów z grup wysokiego ryzyka powikłań) i współpracowników, a epidemie chorób zakaźnych, w tym ogniska zachorowań na koronawirusa w zakładach opieki zdrowotnej, mogą mieć poważne konsekwencje finansowe (koszt opanowania ogniska epidemicznego wśród pacjentów, w tym czasowego zawieszenia działalności usługowej, absencja w pracy, braki kadrowe, konieczność organizacji zastępstw), wizerunkowe (utrata zaufania pacjentów) i prawne (pozwy o odszkodowania). Promocja szczepień przeciw COVID-19 wśród pracowników medycznych powinna w szczególności obejmować kampanie edukacyjne na temat szczepień przeciw COVID-19 (wykłady, broszury, newslettery dystrybuowane e-mailowo, jak i w sposób tradycyjny, plakaty) przedstawiające ryzyko zachorowania i powikłań wśród personelu oraz pacjentów, oraz opisujące same szczepionki przeciw COVID-19 (skuteczność, bezpieczeństwo, różnice pomiędzy dostępnymi preparatami). Innym ważnym elementem promocji szczepień wśród pracowników medycznych jest ułatwienie dostępu do szczepień w miejscu pracy, w tym bezpłatne szczepionki dla personelu, rekomendowanie szczepienia przeciw COVID-19 wszystkim osobom pracującym w zakładach opieki medycznej (zarówno mających bezpośredni kontakt z pacjentem, jak i pracownikom technicznym i administracyjnym), szczepienia w dogodnym dla pracowników miejscu i czasie oraz łatwo dostępna informacja na ten temat szczepień. Pomocne może też okazać się motywowanie do poddania się szczepieniu poprzez przykładowe szczepienie ordynatorów i/lub innych lokalnych liderów opinii, wymóg administracyjny poddania się szczepieniu przy zatrudnieniu na określonym stanowisku, lub zachęty finansowe. Poziom wyszczepialności przeciw grypie wśród personelu medycznego zależy od wielu czynników, takich jak zawód (częściej szczepią się lekarze niż pielęgniarki), specjalizacja (najczęściej szczepienia wykonują u siebie pediatrzy i lekarze rodzinni, najrzadziej – chirurdzy), staż pracy (częściej szczepienia wykonują pracownicy w wieku powyżej 60 lat), oraz miejsce pracy (częściej szczepienia wykonują pracownicy opieki szpitalnej niż ambulatoryjnej). Czynniki te pokazują, że akcję promocji szczepień należy w pierwszej kolejności skierować do najbardziej sceptycznych grup personelu medycznego. ( publikacja: dr n. farm. Leszek Borkowski)

Z dnia na dzień dochodzą do nas informacje na temat wzrostu zachorowań nie tylko w naszym kraju, ale także na świecie. To pokazuje, że problem koronawirusa cały czas jest obecny w naszym społeczeństwie i poprzez mutacje trudno jest opracować skuteczną szczepionkę, która będzie zapewniała odpowiednią ochronę. Od września pojawi się możliwość otrzymania czwartej dawki, która z pewności zredukuje ryzyko ciężkich powikłań. Niestety da się dostrzec w społeczeństwie, że wiele osób przestaje stosować się do wszelkich zaleceń. Niestety może to doprowadzić, że jesienią, w sezonie infekcyjnym problem ten będzie jeszcze większy.