To bardzo ciekawe badania na temat, który z pewnością nurtuje znaczną część społeczeństwa. Warto zaznaczyć, że środki ochrony roślin są poddawane bardzo restrykcyjnym badaniom pod kątem szkodliwości dla naszego zdrowia. W ostatnim czasie wycofywanych jest coraz więcej środków, które potencjalnie mogą stanowić zagrożenie. Problemem w tym wypadku jest to, że liczba plonów może ulec znacznemu zmniejszeniu, ponieważ nie będą one odporne na choroby roślin. Moim zdaniem przekazywanie takich informacji, jakie możemy znaleźć w artykule jest bardzo ważne aby podnosić naszą świadomość na temat zdrowego żywienia.

Od dawna zastanawiałem się nad szkodliwością pestycydów, o których w ostatnim czasie mówi się coraz więcej. Nie ulega wątpliwościom, że żywność ekologiczna z wielu względów pod względem jakości jest wartościowa. Nie należy zapominać jednak o tym, że pestycydy są skierowane często przeciwko konkretnym patogenom, takim jak grzyby, wirusy czy bakterie. Jeżeli są one obecne na produktach, które nie zostały poddane działaniu pestycydów, a są przez nas spożywane, to z pewnością nie jest to obojętne dla naszego organizmu, ponieważ wiele mówi się o szkodliwości chociażby różnego rodzaju gatunków grzybów, które mają chociażby działanie onkogenne.

Spożywanie warzyw i owoców pozytywnie wpływa na każdy aspekt naszego zdrowia. Badania naukowe dowodzą, że spożycie minimum 400 g warzyw i owoców dziennie wiąże się z mniejszym ryzykiem wielu chorób oraz z niższą śmiertelnością z nich wynikającą – szczególnie dotyczy to chorób sercowo-naczyniowych. W związku z tym zaleca się spożywanie warzyw i owoców w ilościach określonych w Piramidzie Zdrowego Żywienia, ponieważ przynosi to znacznie więcej korzyści, w przeciwieństwie do rezygnacji z nich w codziennej diecie. Pestycydy to substancje służące do zwalczania szkodliwych i niepożądanych organizmów stosowane najczęściej do ochrony roślin uprawnych. Ze względu na wysoką toksyczność wielu pestycydów ustalono szereg zaleceń i sformułowano przepisy zabezpieczające populacje przed negatywnymi skutkami ich pozostałości w żywności. Dopuszczalne normy pozostałości pestycydów w żywności są stale monitorowane przez odpowiednie jednostki, a w szczególności przez powiatowe i wojewódzkie służby sanitarno-epidemiologiczne. Odpowiednia higiena warzyw i owoców przed ich spożyciem znacząco zmniejsza ilość szkodliwych substancji użytych do ich ochrony podczas uprawy. Na jakość owoców i warzyw należy zwrócić uwagę już podczas ich zakupu – warto wybierać produkty nieuszkodzone o prawidłowej barwie i najlepiej kupować je w sprawdzonych miejscach. W zależności od rodzaju warzyw i owoców stosujemy wobec nich inne sposoby przygotowania (np. przechowujemy w różnych temperaturach), ale bez wyjątków wszystkie należy myć pod bieżącą wodą i osuszać papierowym ręcznikiem bezpośrednio przed spożyciem. Większość przebadanych w Polsce warzyw i owoców nie zawiera pozostałości środków ochrony roślin lub zawiera je w ilościach dozwolonych, dlatego też mycie ich pod bieżącą wodą jest wystarczające. Dodatkowe środki ostrożności można przyjąć w przypadku warzyw i owoców, w których częściej zauważa się przekroczenia – tj. brokuł, rukola, rzodkiewki, jabłka, por, kalafior, kapusta pekińska, kapusta brukselska, kapusta głowiasta, śliwki, czereśnie oraz seler korzeniowy. Sprawdzonym sposobem na pozbycie się pozostałości pestycydów jest mycie warzyw i owoców w roztworze sody oczyszczonej. W badaniu przeprowadzonym przez naukowców z University of Massachusetts w USA udowodniono, że roztwór z sody oczyszczonej najskuteczniej usuwa pestycydy. Mycie jabłek w takim roztworze przez 12-15 minut pozwala na usunięcie 80-90% pestycydów. Aby otrzymać roztwór należy w 1 litrze wody rozpuścić 1 łyżkę sody. Podsumowując: warzywa i owoce należy spożywać w zalecanych ilościach, tj. minimum 400 g na dzień. Uwzględnienie w diecie tych produktów przynosi większe korzyści niż unikanie ich ze względu na zawartość pestycydów. Należy pamiętać, że w celu zachowania odpowiedniej higieny warzywa i owoce powinniśmy myć pod bieżącą wodą bezpośrednio przed ich spożyciem.

Substancje chemiczne są wykorzystywane w procesie produkcji żywności, aby zapewnić sezonową dostępność i dobrą jakość produktów. Jednak pamiętajmy, że stosowanie nawozów czy pestycydów niesie ze sobą również ryzyko zanieczyszczenia tkanek organizmu człowieka. Dlatego tak ważne jest mycie lub obieranie owoców i warzyw. Substancje chemiczne wytwarzane przez człowieka są już stałą częścią otaczającej nas rzeczywistości. Są one również obecne w procesie produkcji żywności na całym świecie, w tym również w naszym kraju. W Polsce – szczególnie w drugiej połowie XX w. i pierwszej dekadzie XXI w. – postępowały procesy związane z uprzemysławianiem kraju oraz dążeniem do wzrostu produkcji rolnej. W rolnictwie nastąpił rozwój nawożenia mineralnego oraz wprowadzano nowe środki ochrony roślin. Stanowiło to podstawę do poprawy dostępności dobrej jakościowo żywności. Jednak ten rozwój niósł ze sobą, jako produkt uboczny, ryzyko wzrostu zanieczyszczeń środowiska naturalnego i tkanek człowieka. Prowadziło to najczęściej do niezamierzonych zanieczyszczeń wody, gleby, powietrza oraz żywności. Pestycydy to grupa związków chemicznych, tak pochodzenia naturalnego (rośliny), jak i syntetycznego, które są wykorzystywane do niszczenia pasożytów roślin i zwierząt. Wykorzystuje się je także do zmniejszania ryzyka chorób roślin oraz zwalczania chwastów. Niektóre z nich są wykorzystywane w celach sanitarnych oraz leczeniu chorób u ludzi. Konieczność stosowania pestycydów wynika z zagrożenia plonów przez szkodniki oraz z rosnącej liczby konsumentów, a co za tym idzie – ze zwiększonego zapotrzebowania na żywność. Pozostałości pestycydów mogą pozostawać w żywności po ich zastosowaniu w uprawach. Maksymalne dopuszczalne poziomy tych pozostałości w żywności są ustalane przez organy regulacyjne w Unii Europejskiej, głównie – na poziomie Komisji Europejskiej. Narażenie danej populacji na te pozostałości pestycydów najczęściej występuje w wyniku spożycia przetworzonej żywności lub w bliskim kontakcie z obszarami poddanymi działaniu pestycydów, takimi jak gospodarstwa rolne. Spora część pozostałości pestycydów ma działanie endokrynnie (wewnątrzwydzielniczo) czynne, które może wpływać na procesy rozwojowe związane między innymi z rozrodem człowieka. Szczególne ryzyko niesie podobieństwo struktur chemicznych tych substancji do hormonów o budowie steroidowej. Substancje te mogą pochodzić z takich źródeł jak: pestycydy, herbicydy, komponenty leków lub składników diety. Według danych WHO, w latach 2002-2012, stwierdzono narastanie liczby danych o niekorzystnych skutkach zdrowotnych substancji chemicznych endokrynnie aktywnych na układ rozrodczy pod postacią niepłodności, nowotworów złośliwych i wad wrodzonych. Pojawiają się także dane o niekorzystnym wpływie tych związków chemicznych na funkcjonowanie tarczycy, mózgu, rozwój otyłości i zaburzenia metabolizmu z udziałem insuliny i glukozy. Niepokojące jest także to, że tylko niewielka część, spośród setek tysięcy dotąd wprowadzonych do obrotu substancji chemicznych wytworzonych przez człowieka, została oceniona pod względem ich aktywności wchodzenia w reakcje z układem endokrynnym (wewnątrzwydzielniczym). Co jednak należy zrobić, aby uniknąć, a przynamniej zminimalizować niekorzystne działanie tych substancji? Musimy pamiętać, że pozostałości pestycydów kojarzą się przede wszystkim z roślinami uprawnymi, wobec których stosowane są zabiegi ochronne. A więc, jeśli spożywamy owoc czy warzywo, to pamiętajmy o dokładnym umyciu, a nawet obraniu ze skórki. Wówczas większość pozostałości środków ochrony roślin, stosowanych przy opryskiwaniu, powinna zostać usunięta. Wybierajmy także raczej owoce i warzywa sezonowe oraz lokalne. Jeżeli możemy pozwolić sobie na zakupy w sklepach ekologicznych, w przypadku których przepisy są bardziej restrykcyjne, to warto z tego skorzystać. W chwili obecnej ogromnym wyzwaniem naukowców i technologów produkcji jest zidentyfikowanie – w skali globalnej – wszystkich substancji stosowanych w uprawach żywności. Następnym etapem będzie zastępowanie ich związkami bezpiecznymi zarówno dla zdrowia człowieka, jak i otaczającej go flory i fauny. Zanim to jednak nastąpi, musimy po prostu sami pamiętać o myciu i obieraniu tak potrzebnych nam w codziennej diecie owoców i warzyw.

Każdego dnia jesteśmy narażeni na kontakt z wieloma pestycydami znajdującymi się w pożywieniu. Zwiększona ilość badań nad tymi związkami w ciągu ostatnich lat sprawiła, że lepiej poznaliśmy mechanizm ich działania oraz wpływ na ludzkie zdrowie. Pestycydy to bardzo liczna grupa substancji chemicznych pochodzenia naturalnego lub syntetycznego. Stosowane są do zwalczania zarówno szkodników zwierzęcych, jak i bakterii, chwastów i grzybów. Lista korzyści wynikających ze stosowania pestycydów jest bardzo długa. Umożliwiają zwiększenie plonów, zapewniają dobry stan zdrowotny zwierząt hodowlanych oraz chronią ludzi przed rozmaitymi organizmami chorobotwórczymi. Skoro pestycydy mają tyle zalet, dlaczego tak często słyszy się o nich negatywne opinie? Wszystko za sprawą tego, że nie można ograniczyć toksyczności pestycydów tylko do szkodników, przeciwko którym są kierowane. To co jest szkodliwe dla jednego gatunku, może być szkodliwe również dla innych organizmów, w tym dla człowieka. Pestycydy mogą być przyczyną zatruć ostrych, a także zatruć przewlekłych powstałych w wyniku stopniowej kumulacji coraz większych dawek w organizmie. Oprócz osób zatrudnionych w rolnictwie, które są najbardziej narażone na zatrucie pestycydami, każdy z nas w pewnym stopniu jest wystawiony na kontakt z tymi substancjami, a co za tym idzie, każdy z nas może ulec zatruciu pestycydami. Szczególnie narażone na zakażenia są niemowlęta i małe dzieci, stąd w środkach spożywczych przeznaczonych dla tej grupy wiekowej ustanowiono bardzo niski próg dopuszczalnych pozostałości pestycydów. Patrząc na współczesne rolnictwo wydaje się, że nie jesteśmy w stanie funkcjonować bez wsparcia chemii. Wszechobecny nacisk na sprzedaż produktów z gałęzi eko powoduje, że klienci nie tylko zwracają uwagę na to, aby produkty, które kupują były tanie, ale przede wszystkim bezpieczne dla ich zdrowia. Do zagrożeń wynikających z użycia pestycydów należy uwzględnić zanieczyszczenia wód i gleb, uodpornienie się patogenów i szkodników na trucizny (należy zwrócić tutaj uwagę na uodparnianie się agrofagów – prowadzi to do ciągłego poszukiwania nowych substancji aktywnych, a co za tym idzie problem zwiększający zagrożenie ze strony bardziej odpornych organizmów), niszczenie organizmów pożytecznych – ptaków, ryb, pożytecznych owadów, ssaków i roślin niebędących przedmiotem zwalczania, oraz najważniejszy aspekt, czyli bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi.

Substancje chemiczne wykorzystywane w produkcji pestycydów, jako składniki biologicznie aktywne, są toksyczne dla określonych grup organizmów (owadobójcze, roztoczobójcze, bakteriobójcze i inne) i dlatego ważne jest zapewnienie ich selektywnego oddziaływania. Niezwykle istotna jest trwałość, wyrażana często poprzez czas połowicznego rozpadu, składników biologicznie czynnych oraz wypełniaczy występujących w stosowanych preparatach. Oprócz substancji aktywnej w pestycydach obecne są stabilizatory, emulgatory oraz substancje pomocnicze, które także mogą niekorzystnie wpływać na biocenozę środowiska. Jest to związane z właściwościami fizyczno-chemicznymi, podatnością na przemiany w zmiennych warunkach środowiskowych oraz kumulacją w organizmach i przenikaniem do łańcucha pokarmowego. Stosowanie pestycydów wiąże się z ryzykiem. Należy tutaj uwzględnić ryzyko środowiskowe oraz ryzyko zdrowotne. Ważnym zagadnieniem środowiskowym jest stosowanie optymalnych dawek oraz prawidłowa utylizacja środków przeterminowanych oraz opakowań po zużytych preparatach. Natomiast ryzyko zdrowotne wynika z toksycznego oddziaływania na organizmy biologicznie aktywnych składników preparatów, wypełniaczy a także produktów ich przemian. W środowisku zachodzić bowiem mogą wielokierunkowe przemiany tych związków i zidentyfikowanie wszystkich możliwych produktów pośrednich jest trudne, a właściwie niemożliwe. Migracja, trwałość oraz synergistyczne oddziaływanie sprawiają, że pestycydy w wyniku długotrwałego oddziaływania na organizm człowieka mogą przyczynić się do uszkodzenia organów wewnętrznych, chorób nowotworowych oraz prowadzić do zmian muta- i teratogennych. Ryzyko wiąże się bezpośrednio z zagrożeniem, narażeniem lub niebezpieczeństwem, będącymi następstwem kontaktu z substancjami chemicznymi. Metody, za pomocą których można przeprowadzić ocenę narażenia to monitoring środowiskowy i monitoring biologiczny (biomonitoring narażenia i biomonitoring skutków zdrowotnych). Ocena ryzyka definiowana jest jako ilościowa lub jakościowa charakterystyka potencjalnych negatywnych skutków środowiskowych lub zdrowotnych, które wynikają z narażenia na określone czynniki szkodliwe. Ocena ryzyka związana z zastosowaniem pestycydów ma na celu określenie prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanych oddziaływań na poszczególne elementy środowiska oraz działań ograniczających jego szkodliwość w przypadku wystąpienia zagrożenia. W ocenie ryzyka wyróżnia się cztery główne elementy takie jak: identyfikacja ryzyka, ocena zależności dawka-odpowiedź, skala narażenia oraz ogólna charakterystyka ryzyka. Wnikliwa analiza i ocena ryzyka środowiskowego oraz zdrowotnego są niezbędnymi czynnikami decydującymi o wykorzystaniu pestycydów do powszechnego stosowania. Zapisy prawne dotyczące ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska przed działaniem substancji chemicznych obowiązujące w Polsce odnoszą się bezpośrednio do Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO). Konwencja została przyjęta w 2001 r. i weszła w życie w roku 2004. TZO jako grupa obejmuje toksyczne związki chemiczne, które są trwałe i posiadają zdolność do bioakumulacji oraz do przemieszczania się w środowisku. Celem nadrzędnym Konwencji było całkowite wyeliminowanie lub znaczne ograniczenie produkcji i stosowania TZO oraz minimalizacja nieplanowanego uwalniania TZO (dioksyn, furanów). W załączniku A do Konwencji wymieniono substancje przewidziane do całkowitego wycofania z produkcji, obrotu i stosowania. Należą do nich: aldryna, alfa-heksachlorocycloheksan, beta-heksachlorocycloheksan, chlordan, chlordekon, dieldryna, endryna, heptachlor, heksabromodiphenyl, eter heksabromodifenylu oraz eter heptabromodiphenylu, heksachlorobenzen, lindan, mireks, pentachlorobenzen, polichlorowane bifenyle, eter tetrabromodifenylu i eter pentabromodifenylu, toksafen oraz endosulfan. Są to związki o wysokiej toksyczności, które pomimo wycofania z użycia oznaczane są w poszczególnych elementach środowiska jako ich pozostałości lub metabolity przemian wewnątrzkomórkowych. Konwencja Rotterdamska z kolei określa procedury obrotu niektórymi niebezpiecznymi substancjami chemicznymi i pestycydami oraz promuje zasady przyjaznego dla środowiska stosowania tych produktów. Z tych względów prowadzane są badania decydujące o określeniu warunków stosowania oraz dopuszczenia do obrotu i sprzedaży pestycydów. Działania te podejmowane są zarówno w obszarze dystrybucji pestycydów jak i miejscach i sposobach docelowego zastosowania z zachowaniem zasad bezpieczeństwa oraz sposób postępowania z opakowaniami po zużytych środkach. Celem pracy było przedstawienie aspektów ryzyka środowiskowego i zdrowotnego związanego ze stosowaniem pestycydów. W krajach Unii Europejskiej warunkiem pozwolenia na rejestrację danego pestycydu i wprowadzenie go do obrotu jest określenie skuteczności preparatu oraz ocena zagrożenia dla człowieka i środowiska. Do dystrybucji dopuszczane są tylko te substancje, dla których przeprowadzone badania wykazały niewielki wpływ na zdrowie człowieka i środowisko. W przypadku stwierdzenia dużego zagrożenia wprowadzone zostają działania mające na celu ograniczenie stosowania danego pestycydu lub zakazu jego stosowania. Ocena ryzyka jest wprawdzie procedurą długotrwałą, wymagającą przeprowadzenia odpowiednich badań oraz przygotowania właściwych raportów, niemniej pogłębia wiedzę w zakresie danej substancji i umożliwia podjęcie stosownych decyzji. W ocenie ryzyka uwzględnia się identyfikację i charakterystykę zagrożenia, ocenę zależności dawka - odpowiedź oraz ocenę narażenia. Identyfikacja oraz charakterystyka zagrożenia polega na określeniu podstawowych wskaźników toksyczności, dróg narażenia oraz mechanizmu działania. Jest to niezbędne w celu oceny możliwości występowania szkodliwych oddziaływań zdrowotnych na organizmy. W celu identyfikacji zagrożenia ustala się relacje pomiędzy dawką substancji wchłoniętej a wystąpieniem skutków zdrowotnych, ich częstości występowania oraz określenie wartości poziomów narażenia takich jak ADI (akceptowane dobowe pobieranie) oraz ARfD (ostra dawka referencyjna). W odniesieniu do osób, którzy wykonują prace agrochemiczne wyznacza się dopuszczalny poziom narażenia operatora (AOEL). Ponadto w celu oceny ryzyka wyznacza się także wartość AD (ilości pestycydu, która została wchłonięta przez organizm człowieka) oraz wartość ilorazu ryzyka IR pozwalająca na określenie akceptowalności ryzyka. Ocena narażenia natomiast, to określenie częstotliwości, wielkości, dróg wnikania oraz czasu trwania kontaktu organizmu z substancją aktywną. Wynikiem tego etapu oceny ryzyka jest oszacowanie dawki wchłoniętej i dawki pobranej. Na podstawie w/w wskaźników można dokonać charakterystyki ryzyka poprzez określenie jakościowego i ilościowego prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych. Wyniki badań laboratoryjnych wykorzystuje się do matematycznego prognozowania poziomu narażenia człowieka na ryzyko. Należy podkreślić, że zakres substancji biologicznie aktywnych jakie są składnikami pestycydów jest szeroki. Największe zagrożenie dla środowiska i człowieka stanowią związki chloroorganiczne. Większość z nich zostało wycofane z użycia, lecz często stosowane są pochodne tych związków. Dlatego w środowisku wciąż identyfikowane są pozostałości i metabolity. Badania jednak są fragmentaryczne i na obecnym etapie wiedzy i aparatury nie jest możliwe określenie wszystkich związków jakie powstały lub mogą powstawać w środowisku. Obecnie nie jest możliwe także całkowite ograniczenie stosowania pestycydów, gdyż spełniają nieocenioną rolę w ochronie upraw rolniczych i sadowniczych. Z tego względu należy podejmować działania zmniejszające ryzyko środowiskowe i zdrowotne wynikające z konieczności ich stosowania. Zastępuje się więc składniki o wysokiej toksyczności (chloroorganiczne) innymi substancjami aktywnymi, których działanie jest podobne, ale toksyczność na inne organizmy - mniejsza. Podstawową trudnością jest to, że pestycydy są specyficznymi związkami, które są stosowane w celu wywołania efektu toksycznego w odniesieniu do szkodników, lecz ważne jest zapewnienie ich selektywnego działania. Jest to trudne do osiągnięcia i dlatego stosowanie zawsze związane jest z ryzykiem środowiskowym a także zdrowotnym. ( publikacja p. Rafał Nowak i wsp.)